در این مقاله ویژگیهای کتاب التفسیر و المفسرون، مورد ارزیابی قرار گرفته است.
مؤلف، فصلهای این کتاب را تشریح کرده و سپس منابع و مآخذ آن را برشمرده است.
در بخش عمده این مقاله به جایگاه کتاب و دیدگاه‏های تازه مؤلف پرداخته شده است.

نقد و بررسی، التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب، معرفت.
از جمله بهترین آثار حضرت آیة اللّه‏ معرفت، کتاب وزین «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب» می‏باشد که حدود یک‏دهه است که به زینت طبع آراسته شده و چهره علمی و معرفتی ایشان را نمایان کرده است. به نظر می‏رسد کتاب ایشان با توجه به نام مذکور ضمن بررسی و معرفی تفسیر و مفسران و برداشت نقاب تاریکی از چهره تفاسیر و صاحبان آنها، پاسخی علمی بر دیدگاههای دکتر محمد حسین ذهبی صاحب کتاب التفسیر و المفسرون است که ایشان از همان نام استفاده برده و با انضمام عبارت «فی ثوبه القشیب» خواسته تا تفاسیر و مفسران در شکل و قالب بهتر و جدید ارائه شود.
خدمت ایشان در تدوین کتاب «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب» بر هر پژوهنده‏ای معلوم است زیرا ایشان دریافت که ذهبی با نشر کتاب التفسیر و المفسرون چهره مناسبی از تفاسیر و مفسران برخی از فرق اسلامی از جمله شیعه امامیه ارائه نکرده است و لازم است تا اثر آقای ذهبی نقد و تفاسیر فرق اسلامی از جمله تفاسیر امامیه به شکل کامل از نظر روش و دیگر خصوصیات تعریف گردد.(1)
ایشان در مقدمه کتاب، برانگیزه و مقاصد خود در تدوین کتاب اشاره دارد و بر آن است تا روش صحابه خیار و تابعین کبار و سادة اطهار در فهم کلام خدا و استنباط معانی آن مورد توجه کامل قرار گیرد. وی می‏گوید:
نحن اذ نحاول انتهاج منهج السلف الصالح، الصحابه الاخیار، و التابعین الکبار و السادة الاطهار نتبع طرائقهم فی فهم کلام اللّه‏ و استنباط معانیه و الوقوف علی مباینه وفق ما رسمه لنا العلما الاعلام و الائمه العظام.(2)

کتاب گرانقدر التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب برخوردار از ساختار و ویژگیهایی است که لازم است از نظر فصول و عناوین مباحث، مصادر و منابع کتاب، نقد و تحلیل آراء، نوآوری در قلمرو تفسیر و روشهای تفسیری، منزلت کتاب، گستردگی و پیوستگی آنها، قلم روان و شیوای ایشان، نشر و خصوصیات آن، ترجمه و تکمیل آن و بهره‏مندی محققان از آن به عنوان اثری گرانقدر و... مورد بررسی واقع گردد تا خدمت بزرگ ایشان بر جامعه علمی کشور بیشتر نمایان شود و هر یک از موارد مذکور به اختصار مورد گزارش قرار می‏گیرد.

کتاب «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب» دارای مطالبی در حوزه معرفی تفاسیر و روش‏شناسی آنها در دو مجلد به شرح ذیل است:
جلد اول: مؤلف در جلد نخست به تعریف تفسیر و رابطه آن با تأویل و بیان ضابطه تأویل می‏پردازد در ضمن تعریف تفسیر، تفاوت با تفسیر به رای و نقل دیدگاهها در حوزه تفسیر به رای پرداخته و تفسیر به رای را از منظر بزرگان تعریف نموده و آن را ناصواب می‏داند.
پس از بررسی مباحث مربوط به تفسیر، به موضوع ترجمه قرآن پرداخته شده و ضمن نقل ادله موافقان و مخالفان ترجمه، ویژگیهای ترجمه صحیح را بیان می‏کند. در ادامه به تفسیر از نظر سیر تاریخی از عهد رسالت تا دوره‏های پس از آن پرداخته و ازپنج مرحله در تفسیر سخن به‏میان آمده‏است که مرحله نخست آن به عهد رسالت پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بر می‏گردد.
پس از بررسی تفسیر در عهد رسالت در مرحله دوم تفسیر در عهد صحابه مطرح شده و ضمن معرفی فهرست صحابه مفسر و بررسی منزلت آنها تفسیر صحابی مورد ارزشیابی قرار گرفته است در سومین مرحله، تفسیر در عهد تابعین مورد تحلیل قرار می‏گیرد و ضمن بیان مکاتب تفسیری در عهد تابعین و بیان رشد و شکل‏گیری و توسعه تفسیر به معرفی تابعین مهم در تفسیر پرداخته شده و در نهایت مشخصات و ویژگیهای تفسیر در عهد تابعین و منابع تفسیر در این دوره بیان شده‏است.
در چهارمین مرحله به بررسی تفسیر اهل بیت علیهماالسلام پرداخته شده و نقش ائمه معصومین علیهم‏السلام در تفسیر به همراه نمونه‏هایی از تفسیر آنها مانند تفسیر آیه وضوء، آیه قصر الصلاة، آیه خمس، حدیث متعه، حدیث رجعت و مسأله بداء مطالبی مستند و متقن بیان شده‏است.
در دومین مجلد در ادامه مباحث جلد اول پنجمین مرحله تفسیر که تفسیر در عهد تدوین است مورد بررسی قرار گرفته و مطالب کتاب در دو نمط با عنوان النمط الاول التفسیر الاثری و النمط الثانی التفسیر الاجتهادی به روشهای تفسیری و معرفی مفسران آنها پرداخته شده‏است. در نمط اول به تعریف تفسیر ماثور و اقسام آن که شامل تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر قرآن به کلام صحابه و تفسیر به قول صحابی و تابعی است پرداخته شده و تفسیر ماثور مورد بررسی واقع گردیده است.
در نمط اول ضمن بیان ضعفهایی که در تفسیر اثری راه یافته بحث اسرائیلیات به صورت مفصل‏تر و نمونه‏هایی از آن ارائه گردیده است و در ادامه به تفاسیر روائی فریقین پرداخته شده و مهمترین تفاسیر روائی شیعه و اهل سنت مورد بررسی و تحلیل واقع گردیده است سیر معرفی تفاسیر بر اساس تاریخی از قرن سوم شروع شده و تا دوره‏های بعد را نیز شامل شده‏است.
در نمط دوم، روش تفاسیر اجتهادی در برابر تفاسیر اثری مطرح شده و با توجه به گرایش علماء و مفسران به تفاسیر فقهی و سپس تفاسیر جامع، تفاسیری چون مجمع البیان و تفسیر کبیر فخر رازی طرح، و در ادامه به تفاسیر عصر جدید مثل تفاسیر علمی، ادبی و اجتماعی پرداخته شده و در پایان تفاسیر لغوی موجز و تفاسیر عرفانی به همراه نمونه‏هایی از آنها مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

از جمله ویژگیهای کتاب التفسیر و المفسرون، گستردگی مصادر و تنوع و اعتبار آنها است بر اساس شمارش منابع آن، بیش از پانصد کتاب و منبع مورد استفاده مؤلف بوده است(3). ایشان از دهها منبع علوم قرآنی، تاریخی، دائرة المعارف و... بهره گرفته است و از مصادر فریقین استفاده نموده و در پاورقی صفحات به وفور به منابع مذکور، آدرس و ارجاع می‏دهد که نشانگر فزونی تتبع نویسنده می‏باشد.

مولف کتاب التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، رسالت مهمی را در تدوین اثر خود عهده‏دار بوده است و آن دفاع از اعتقادات شیعه و معرفی صحیح و منصفانه تفاسیر و مفسران امامیه است ایشان در سرتاسر کتاب بر این نکته پایبند است که در برابر آثار غیر امامی به ویژه کتاب التفسیر و المفسرون ذهبی، از عقاید امامیه دفاع نماید زیرا ذهبی در معرفی تفاسیر شیعه از جمله تفسیر مرآة الانوار، تفسیر امام حسن عسکری علیه‏السلام ، مجمع البیان، الصافی فی القرآن، تفسیر شبّر، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، متعصبانه و غیر منصفانه قلم زده و حضرت آیة‏اللّه‏ معرفت سعی در دفاع از تفاسیر مذکور دارد تا روش و منهج آنها را به صورت کامل و صحیح ارائه دهد(4).
مولف محترم در بیان بحث تفسیر به رای، تفاسیر نقلی و اسرائلییات، به گونه‏ای وارد بحث شده که هر محقق منصفی را تسلیم خود می‏نماید. وی در معرفی مفسرینی چون ابن عباس، از منزلت او دفاع می‏کند و می‏گوید: او خود را مفتخر به شاگردی حضرت علی علیه‏السلام می‏شمارد و هر آن چه را در تفسیر بیان می‏کند، از امام علیه‏السلام می‏داند.(5)
با مطالعه کتاب مذکور هر کسی روش تفسیری امامیه و مفسران آنها را معقول ومطمئن می‏انگارد. این کتاب در معرفی دیدگاه شیعه از منزلت بالائی برخوردار است و در هر مورد، معتقدات شیعه را به خوبی بیان می‏کند و خرافات اسرائیلی که با عقائد امامیه در مورد پیامبران از جمله عصمت آن‏ها سازگاری ندارد تخطئه می‏نماید.(6)

مولف محترم آیة‏اللّه‏ معرفت در بخشهائی از کتاب، دیدگهای نو و بدیعی را رقم زده که اثر ایشان را کم نظیر کرده است به نمونه‏هایی از آن اشاره می‏شود.
الف)تاویل و بیان ضابطه آن از جمله مباحث نوین در کتاب التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، اهتمام به بیان ضابطه تاویل است که ایشان با توجه به شیوه ائمه در تفسیر و تاویل آیات، نکاتی در چگونگی تاویل آیات بیان می‏دارد که در مقاله مستقلی به آن پرداخته می‏شود.
ب) نقش اهل بیت علیهم‏السلام در تفسیر ایشان در ضمن بیان مراحل تفسیر در مرحله چهارم، تفسیر اهل بیت را مطرح کرده و جایگاه اهل بیت علیهم‏السلام را به خوبی با ذکر مثالها و نمونه‏های مناسب تبیین کرده‏است(7).
ج)تقسیم بندی روشهای تفسیری از دیگر نوآوری‏های ایشان در کتاب التفسیر و المفسرون تقسیم بندی روشهای تفسیری مفسران به دو گروه اثری و اجتهادی می‏باشد. و هر یک نیز دارای گرایش‏هایی گردیده است.

مولف که به زبان فارسی و عربی به خوبی مسلط است، متن اصلی را به زبان عربی تنظیم نموده‏است. این متن به روز و برخاسته از فرهنگ عربی معاصر است. برخورداری متن از عبارات و کلمات عربی نوین، آن را هم برای عرب زبانان و هم فارسی زبانان که به عربی آشنا هستند، قابل استفاده قرار داده است.
بنابراین متن از نظر فصاحت و بلاغت عربی در حد دیگر متون منتشر شده در کشورهای عربی است و صورت و شکل مطالب نیز چون محتوای آن وزین و روان و برخوردار از پشتوانه ادبی است انتخاب واژه‏ها و عناوین مطالب و فصول همه حکایت از تنوع و رواج آنها در فرهنگ عربی دارد.

کتاب «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب» به لحاظ گستردگی مطالب دارای دو مجلد شده است و بیش از هزار صفحه مطلب در آن تدوین شده‏است. به عنوان مثال در بحث مفسران، مهمترین مفسران از صحابه و تابعین و... آورده شده و یا در بحث اسرائیلیات به بیش از 32 مورد از نمونه‏های آن در ذیل تفاسیر آیات اشاره شده که برای هر مورد، مثالهایی زده شده است و در بحث معرفی مفسران دهها تفسیر مورد تحلیل قرار گرفته که جمع زیادی از دانش پژوهان را بی نیاز از آثار دیگر می‏نماید.
در کنار گستردگی مطالب کتاب، پیوستگی آن نیز در خور ستایش است و ایشان ارتباط مطالب و محتوای کتاب را به گونه‏ای تنظیم نموده است که هر بخش مرتبط با بخش بعدی می‏باشد. مثلا در بحث روشهای تفسیری آغاز تفاسیر را از تفاسیر اثری دانسته و سپس در ادامه به تفاسیر اجتهادی و رشد هر یک اشاره کرده است.

استاد معرفت، در کتاب التفسیر و المفسرون در حوزه تاریخ تفسیر و مفسران و سیر بیان روشهای تفسیری ضمن بیان اقوال مختلف، به نقد و تحلیل آنها نیز پرداخته است به طوری که با مطالعه کتاب به خوبی روشن می‏گردد که ایشان در طی تدوین کتاب با نگاه محققانه بر مطالب نگریسته و تنها به نقل آراء بسنده نکرده است.(8)
در آغاز کتاب که بحث تعریف تفسیر و تأویل را بیان می‏کند، وجه تفاوت آنها بیان و ضمن نقل اقوال در مورد رابطه تفسیر و تأویل، عام بودن تاویل و خاص بودن تفسیر را می‏پذیرد و آن را تایید می‏کند(9) در بحث توقیفی بودن تفسیر(10) و تفسیر به رای(11) ضمن نقل اقوال به بیان روایات آنها می‏پردازد و با نقد دیدگاه ذهبی در تقسیم بندی تفسیر به رای به ممدوح و مذموم با دلایل مستندات متقن، بیان می‏دارد که تفسیر به رای همواره مذموم است.(12)
در تفسیر در عهد صحابه و تابعین، به تحلیل مفسران صحابه می‏پردازد و برخی ازمفسران را مورد تأیید قرار می‏دهد که دیگران آنها را تضعیف کرده‏اند. در مورد ارزش تفسیر صحابی و تابعین، ضمن نقد کلام دیگران، مستند دیدگاه خود را بیان می‏کند.
در جلد دوم که شاید تحلیل آراء ایشان محسوس‏تر باشد، در بررسی روشهای تفسیری و تحلیل آراء مفسران از فریقین با سعی بلیغ به تحلیل آنها پرداخته است و بیش از پنجاه تفسیر را مورد ارزیابی قرار داده است. آراء و تحلیلهای ایشان که گاه با دیگران یکسان نبوده، حاوی مطالب خواندنی است.(13)

پس از نشر اثر گرانقدر حضرت آیة اللّه‏ معرفت در معرفی تفسیر و مفسرون، محققان فراوانی بدان روی آورده و از آن در تدریس و تحقیق خود سود جستند و آن را در مراکز حوزه‏ای و دانشگاهی تدریس کرده‏اند زیرا آن را از جمله مهمترین آثار در معرفی روشهای تفسیری و مفسران یافتند. با تولید و پدید آمدن کتاب «التفسیر و المفسرون» متن مذکور جایگزین کتاب «التفسیر والمفسرون» ذهبی گردید و توانست منبعی مطمئن در کنار دیگر منابع به شمار آید.
پس از نشر اثر حضرت آیه اللّه‏ معرفت در حوزه تفسیر و مفسران، آثار دیگری تولید شد که به گونه‏ای زائیده از اثر ایشان هستند مانند کتاب روشهای تفسیری قرآن، درسنامه روشهای تفسیری، روش‏شناسی تفسیر قرآن، مکاتب تفسیری، روشها و گرایشهای تفسیری و...

اثر مذکور، پس از نشر توسط مؤلف محترم از متن عربی به متن فارسی برگردانده شده تا خوانندگان فارسی زبان نیز بتوانند از آن بهره‏مند شوند که در متن فارسی برخی از مباحث افزوده شده، خصوصاً در معرفی تفاسیر مطالبی در معرفی مفسر و یا روش آن اضافه گردیده تا از کمال بیشتری برخوردار باشد.
متن فارسی در دو جلد با عنوان تفسیر و مفسران فراهم شده که از طرف مؤسسه فرهنگی التمهید در سال 1380 منتشر شده و محققان گرانقدری در یاری رساندن براستاد در ترجمه و آماده سازی آن سهیم بوده‏اند.

کتاب مذکور نخست متن درسی برای حوزه علمیه قم و دانشگاه رضوی علوم اسلامی مشهد است که استاد برای تدریس آن را فراهم ساخته و سپس دانشگاه رضوی علوم اسلامی متن مذکور را با هماهنگی استاد به عنوان کتاب نشر داده‏است. مسئولین این دانشگاه، پیشگام نشر اثر استاد معرفت شده تا اثر مذکور در سطح وسیع برای مراکز علمی داخل و خارج کشور جایگزین کتب دیگر گردد.
گروه علوم قرآن دانشگاه رضوی علوم اسلامی مشهد، در مقدمه کتاب، اهمیت آن را بیان کرده و ضمن تشکر از مولف محترم، خود را مفتخر به نشر چنین اثری می‏داند که همه مراکز قرآنی بتوانند از آن بهره گیرند.